گلیم

در میان اشیا فراوانی که در اطرافمان وجود دارد،ما معمولا با دقت کمتری به فرشها و گلیم ها می نگریم و در صورت نگاه کردن هم کلیات بیشتر از جزئیات آن مورد توجه قرار میگیرد.

اما به نمادهایی که در فرش وجود دارد کمتر توجه داریم در حالی که ممکن است آنها در برگیرنده پیام های نهفته ایی باشند که از اهمیت و جذابیت زیادی برخوردارند.

امروزه به فرش ها و گلیم ها به عنوان کارهای تزیینی می نکریم،در حالیکه روزگاری این تزیینات نمادهایی بودند که مفاهیم عمیق را منتقل می کرند.معمولا تعداد کمی از طرح های گلیم و فرش فقط به صرف طرح بودن به کار رفته اند، اکثریت این طرح ها در پی انتقال مفاهیم به مخاطب خود هستند در حالی که برخی از نمادها طلسم هایی در برابر خطرهای روزمره زندگی هستند ،برخی از طرحها یادآور مظامین مذهبی اساطیری یا الگوهای ماندگار هستند.تجزیه و تحلیل نمادها در فرش ها و گلیم ها علم انسان شناسی ، دینی ، نژاد پرستی ، زبان شناسی ،جامعه شناسی  و دیگر شاخ های علمی را در بر می گیرند.

تاریخچه گلیم

هنر فرش بافی و گلیم بافی از قدمت زیادی برخوردار است،قدیمی ترین فرشی که بدست امده است مربوط به قرن ها قبل از میلاد یعنی 2500 سال قبل است.فرش پازیویک که در مقبره ایی در دامنه های کوه های آلتا در آسیای مرکزی کشف شده است ،به طور زیبایی بافته شده و منعکس کننده فرهنگ پیشرفته آن زمان است.این فرش طرح حیوانات تزینات گل مانند و دیگر شکلهایی را که تا به امروز استفاده می شود را به تصویر کشیده است.

جزییات فلسفی فرشها

یک قالی و یا گلیم ایرانی می تواند تصویری از یک جهان واقعی و طبیعی  و هم تصویری تشبیهی از یک زمینی را برای خانه یک فرد به ارمغان بیاورد.بنابراین درک ما از یک فرش و گلیم می تواند در چند سطح اتفاق افتد.در ابتدا یک تصویر انتزاعی فلسفی یا مذهبی ،به نمادی از یک شکل طبیعی تبدیل شده و سپس این شکل طبیعی به یک نماد انتزاعی خلاصه شده است.بنابراین برای درک معنای نمادهای فرش ها و گلیمهای مشرق زمین باید تلاش کرد که آنها را در بستر مذهبی و فرهنکیشان مورد مطالعه قرارداد.

حیوانات

شتر

نمادی از ثروت و کامیابی را نشان می دهد.معمولا شتر بخشی از شیربهای یک نو عروس را نشان می دهد و بنابراین در قالیها و گلیمهایی که به عنوان جهیزیه عروس یک دختر بافته می شود مشاهده می شود تصویر شتر نقش شده در قالی و گلیم ها نماد و نشانه خوشبختی و ثروت برای بافنده صاحب قالی است.

سگ:

در قالی و گلیم شکلی است که ارتباط بین سگ و صاحبش را نشان می دهد.نمادی از وابستگی ،اطمینان،وافاداری و دفاع.

اسب:

به طور کلی دراسطوره شناسی اسب نر نمادی از قدرت و نیرو است .اسب در قالی و گلیم نماد شادی و سلامتی ،آزادی ،پیروزی،سرسختی و غرور است.

اژدها و سیمرغ:

معمولا تضاد بین مادیات و معنویات است.

انسان:

در گلیم و قالی عشایری و فرشهای قفقازی نمایان شده است و این نماد ممکن است زن یا مرد یا خانواده سفارش دهنده فرش ر نمایش دهد.

شاخهای قوچ یا قوچک:

این نماد در فرش ها و گلیم ها یک نماد جهانی محسوب می شود و بیانگر قدرت و جوانمردی است.

کژدم:

شاید مانند ستاره شناسی در فرش ها و گلیم ها هم نماد شجاعت باشد زیرا از حریم خود دفاع می کند همچنین در برابر حمله عقرب که نگرانی همیشگی چادرنشینان می باشد یک طلسم است.

افعی:

در فرش ها و گلیم ها احتمالا طلسمی است در برابر مارگزیدگی همچنین اغلب در اسطوره شناسی به عنوان نگهبان یا درخت زندگی پیوند می خورد.

رتیل:

شاید در فرش شناسی طلسم مردم است در برابر حمله یک رتیل

لاکپشت:

به طور جهانی در بعضی موقعیت ها به معنی دانش و خرد می باشد.

پرنده ها:

پرنده بهشتی:

یک ساختار تخیلی است که اغلب در فرشها و گلیم های باغی دیده می شود.ممکن است بهشت را تداعی کند.

خروس:

خروس مورد احترام بسیاری از مسلمانان است و در فرش ها و گلیمها  نمادی از اعتقاد و نیایش و عبادت است و یادآور اطاعت اط خدا و ایستادگی در برابر وسوسه هاست.در بیشتر فرهنگ ها خروس نماد نور و خورشید است.

درباور فرشهای قبیله ای جنوب ایران خروش به نشانه محافظت از چشم بد است.همچنین خروس یک نماد مسیحی است و در قالی های ارمنی نشان دهنده ایمان و باروری و حاصلخیزی است.خروس در زبانهای ارمنی پیام آور روشنایی است.

عقاب:

در بسیاری فرهنگ ها نشان دهنده قدرت است.

فروهر:

یک نماد کمیاب زرتشتی از اهورا مزدا خداوندگار آیین ایرانی است.

غاز،مرغابی یا قو:

به طور کلی چه نمادهای قالی و گلیم و چه در اسطوره ها نمادی از وفاداری  به ازدواج

طوطی:

نشان دهنده رهایی از خطر است و طوطی سبز رنگ نماد حمایت الهی است.

طاووس:

نماد ابدیت است در قالی و در گلیم های ایرانی حامی ایزدی است.مورد احترام ایزدیان است که آیین آن ها آمیزه ا از اسلام و زرتشت و مسیحیت است.

ققنوس:

طبق افسانه ها قدیمی ققنوس از دل آتش شعله ور شده دنبا می آید،نمادی از زایش است.

درخت ها

شکوفه سیب:

نماد باروری و فراوانی

پیچک یا نقش و نگار هندسی و پیچیده:

نماد صلح و باغ های بهشتی می باشد.

میخک صد پر:

در فرش ها و گلیم های ترکیه نماد معرفت و شادی این شکل به عنوان تجلی عشق و وفاداری توسط نو عروسان بافته می شود.

چنار :

تطهیر نماز گزاران در مقابل خداوند است.درست به همان شکل درخت چناری که اغلب در محوطه مساجد کاشته می شود و در فصل بهار پوست می اندازد.

سنبل:

نماد نوزایی و باروری

زنبق:

گل بهاری است برای برخی ایرانیان نماد آزادی و رهایی مذهبی است.زنبق نمادی از نور و امید و زندگی  و عظمت خداوند و سلطنت دانسته شده است.

سوسن:

به طور کلی در اسطوره شناسی گل سوسن نماد خلوص و پاکی و معنویت است.

نیلوفر آبی:

یکی از قدیمی ترین و غنی ترین نمادهای اساطیری است که در قالی ها و گلیم ها گلی مقدس بوده که نماد خلوص ،نوزایی و ابدیت است.

میناخانی:

یک طرح گلدار سنتی است که در فواصل شبکه ای درابست مانند از ساقه ها قرار گرفته استم.

نرگس:

در قالی و گلیم های ایرانی نمادی ازصبوری در برابر  ناملایمات دلالت دارد.

نخل:

اغلب در قالی و گلیم های ایرانی به ثروت و احترام و عزت اشاره دارد.

شاه عباسی:

نامش از شاه عباس اول گرفته شده در زمان ائ فرش های درباری با شکوهی در کارگاهای اصفهان که پایتخت وی بود تهیه گردید.

گل صد تومانی:

در فرش و گلیم های ایرانی نماد قدرت و فصل تابستان است.

شکوفه آلو:

نماد جوانی و فصل بهار است و همچنین نماد نو عروسی است که تازگی به خانه بخت رفته است.

خشخاش:

در فرش و گلیم ایرانی نماد افسوس و خواب است.

گل سرخ:

بطور کلی در اسطوره شناسی گل سرخ اشاره به رمزو راز دارد.رز سفید نماد معصومیت است در حالیکه اغلب رز قرمز نماد شور و باروری است.

آذین گل سرخی:

این نماد در فرش و گلیم ایرانی را باید از گل سرخ متمایزدانست.بعضی از محققان در اصل آن را به عنوان نماد خورشید در نظر می گیرند.

لاله:در فرش و گلیم ایرانی معمولا نماد کامیابی و موفقیت است و بسیار پر کاربرد است .

سوسن آبی:

نماد توالی شب و روز است زیرا در طی ساعت شب بسته می شود.

درخت سرو:

درخت سرو نماد مرگ و آرامش است انا نماد همیشه سبز بودن و نوزایی هم می باشد.

برگ:

بر نوزایی بی پایان و همچنین ابدیت اشاره دارد.

درخت انار:

نمادی قدیمی از باروری است که سراسر آسیا و خاورمیانه یافت می شود.

درخت زندگی:

یکی از قدیمی ترین و جهانی ترین نمادهای نوع انسان است .آسمان را فراز نگه داشته است و مسیری از زمین به آسمان ایجاد می کند.

برگها درخت مو:

موضوعی آشنا در فرشها و گلیمهای روستایی و شهری است.

درخت بید:

این نماد را می توان در آرامگاه ها مشاهده کرد.بید به دلیل قدرت در ضعف خوانده می شود که به واسطه ساختار ظریفش اگر چه در برابر باد خم می شود ولی نمی شکند.

سایر نقوش:

تعویذ:

تعویذ یک طلسم سه گوشه است که نشان چشم زخم است به منظور دور کردن چشم بد و از بیت بردن روح پلید و شیطانی به کار برده است که خوشبختی می آورد.

بته:

در ایران،جایی که ایننمادبه طور خاصی در سطح وسیعی گسترده و پراکنده است به ویژه در منطقه سرابند نماد آتش زرتشتی است.

ولی بطور کلی در کشورهای اسلامی بته نماد روح فناناپذیری وابدیت است.

طرح شمعدان:

در نماد شناسی اصولا طرح شطرنجی یا چهارخانه بیانگر تنوع دوگانه در جهان مادی اعم از نور و تاریکی روز و شب وغیره است.

چو یا شو:

نماد فرش شناسی چینی است که به خاورمیانه انتقال یافت.

ابرچینی

حصار ابر:حصار ابر اطراف دروازه آسمان را احاطه می کند این طرح که مستقیما از چین گرفته شده است در فرشهای کلاسیک ایران قابل مشاهده است.

شانه:

نماد آراستگی . پاکیزگی است.

صلیب:

در بسیار فرهنگ ها صلیب نمادی قدیمی برای چهار مسیر اصلی می باشد همینطور نماد خورشید هم می باشد.

الماس یا لوزی:

این احتمال وجود دارد که این شکل رایج در گلیم و فرش ها نمادی از افرینش و خلقت است.

مشربه:

این شکل نماد تطهیر است و وظیفه مسلمانان دیندار را برای پاکیزگی و برپا داشتن نمازهای پنجگانه یادآور می شود.

ترنج:

این هشت ضلعی های سنتی ساخته قبیله های ترکمن می باشد.این کلمه در فارسی به معنی گل یا گل سرخ است و این امکان وجود دارد که این طرح از نمادهای گل باستانی اقتباس شده باشد.

دست:

نماد توانایی های ماورایی است.

دست به کمر:

گفته شده است این نقش سمبلی از مادری،باروری و زنانگی بوده است و زمانی که بافنده صاحب فرزند پسر می شده است این نماد نشان دهنده سربلندی و افتخار او بوده است.

طرح فراهان یا هراتی:

طرحی جذاب که شامل آذین گل سرخی به همراه برگهای نخلی شکل و دندانه دار.بعضی از طرح های هراتی شبیه ماهی می باشد.این طرح در ایران به عنوان طرح ماهی شهرت دارد.

گره:

نماد سرنوشت و تقدیر است و یا ذر اسلام برای دور کردن چشم بد.

قندیل:

در فرشها و گلیمهای ایرانی نماد حضور در پیشکاه الهی و بهشت است

ستاره لزگی:

ستاره ای هشت پره که بصورت لنگره ای قریین یافته و نماد قبیله لزگی هاست.

ستاره:

ستاره شکلی که از قرار گرفتن مربع ها یا مثلث های چرخان بروی هم بدست می آید.ستاره هشت پره نماد گوهر حضرت محمد بوده است و همچنین ستاره مادها و ایرانیان بوده است.

ستاره شش پر مهر سلیمان نبی یا ستاره داوود بوده است که توسط مسامانان اقتباس شده

صلیب شکسته:

یکی از نمادهای بسیار قدیمی و باشتانی که یکی از مفاهیم آن گردونه خورشید است.

انواع حاشیه در فرش و گلیم:

خرچنگ

پیچ در پیچ و کلیوی

کوفی

سربرگی

گل پیچی

سگ دونده

آب روان

درخت زندگانی

موج و کف

پیمانه شراب

ماری